Sosyolojik Hukuk İlmi
**"Sosyolojik Hukuk İlmi"** başlıklı bu eser, Dr. Ülker Gürkan tarafından kaleme alınmış ve 1961'de yayınlanmıştır. Prof. Dr. Hâmide Topçuoğlu'nun Önsöz'ü ile başlayan kitap, hukukun sosyal hayatın bir ürünü olduğunu, sadece akli veya iradi bir mahsul olmadığını vurgular. Hukuk normlarının toplumsal yaşamın zorunlu davranış örnekleri olduğunu ve sosyal şartlardan etkilendiğini belirtir. Topçuoğlu, hukukçuluğu Roscoe Pound'un tabiriyle bir "sosyal mühendislik" olarak tanımlar.
Kitabın **Giriş** bölümü, XIX. yüzyıl sonlarında Avrupa'da başlayan serbest ilmi araştırmalar ve serbest hukuk cereyanlarının Amerika'da "Sosyolojik Hukuk İlmi" ve "Realist Mektep"in kurulmasında etkili olduğunu ifade eder. Eserde ele alınan "Sosyolojik Hukuk İlmi"nin (Sociological Jurisprudence) "Hukuk Sosyolojisi"nden farklı olduğu, Pound tarafından kurulan bu disiplinin sosyolojik metodun hukukun yorumlanması, uygulanması ve yaratılmasında kullanılmasını amaçladığı açıklanır.
**Birinci Bölüm: Sosyolojik Hukuk İlmine Müessir Olan Nazariye ve Fikirler**
Bu bölüm, Sosyolojik Hukuk İlmi'ni etkileyen Avrupa ve Amerikan menşeli fikirleri incelemektedir:
* **Avrupa'da Hukukun Tefsir ve Tatbikatında Yeni Temayüller:** XIX. yüzyılın başlarındaki Tefsirci Mektep (Fransa), Mefhumlar İçtihadı Mektebi (Almanya) ve Tahlilci Mektep (Anglo-Sakson) gibi hukuk akımlarının tecerrüde (soyutluğa) düşerek hukukun hayatla bağını kopardığı anlatılır. Buna reaksiyon olarak XIX. yüzyılın sonlarında "Hukuk İlminde Sosyolojik Reaksiyon" cereyanı (Serbest Hukuk Mektebi, Serbest İlmî Araştırmalar Mektebi ve Sosyolojik Hukuk İlmi) doğmuştur.
* **Rudolph von Jhering:** Jhering, hukuku gaî (teleolojik) bir tefsire tabi tutarak, hukuku yaratanın gayesi olduğunu savunur. Ona göre hukuk, cemiyetin yaşama şartlarının teminatını devlet zoruyla gerçekleştirmektir. Hukukun amacının menfaatlerin telifi olmasıyla hukuk, ferdiyetçilikten sosyalleşmeye doğru eğilim göstermiştir. Hukuk, bir mücadele vasıtasıyla sulh ve nizama ulaşmayı hedefler.
* **Interessenjurisprudenz Mektebi (Menfaatler İçtihadı Nazariyesi):** Jhering'in fikirlerinin bir devamı olarak gelişen bu mektep, hâkimlerin kanunlara sıkı sıkıya bağlı olmaktan kurtarılmasını ve menfaatlerin değerlendirilmesi suretiyle karar vermesini amaçlar. Hâkim, kanun vazıının (koyucunun) iradesi ve genel maksadı çerçevesinde, çarpışan menfaatleri değerlendirerek adaleti gerçekleştirmelidir. Ancak mektep, keyfiliğe yol açabileceği endişesiyle eleştirilmiştir.
* **Amerikan Hukukçularında Sosyolojik Temayüller:** Lester Ward, William Graham Summer ve E. A. Ross gibi sosyologların fikirleri Amerikan hukukçularını etkilemiştir. John Chipman Gray, Hâkim Brandeis ve Hâkim Oliver Wendell Holmes Jr. bu realist cereyanın öncüleri olmuştur. Özellikle Hâkim Brandeis, Muller v. Oregon davasındaki "Brandeis Brief" ile sosyal ilimlerin verilerini hukukun uygulanmasında kullanan ilk hukukçulardan olmuştur.
* **Oliver Wendell Holmes Jr. (1841-1935):** Holmes, XX. yüzyılın en meşhur Amerikan hukukçularından biridir. **"The Common Law"** adlı eseri ve fikirleriyle Sosyolojik Hukuk İlmi'ne ve Realist Mektep'e zemin hazırlamıştır.
* **Hukuktan Beklenen ve Hukuk İlminin Niteliği:** Holmes, hukuka faydacı (pragmatik) yaklaşır. Hukuk üzerindeki çalışmanın amacının, mahkemelerin yapacaklarını önceden kestirmek olduğunu söyler ("Hukuk, mahkemelerin yaptığı şeydir," ve "Hukuk ilmi, kehanet demektir"). Ona göre hukuk, mantıksal bir sistem değil, tecrübî (deneyimsel) olmuştur ve sosyal talepleri değerlendirmek zorundadır.
* **Hukuk ve Ahlâk Ayrımı:** Holmes, hukuku ahlâktan kesin bir şekilde ayırmasıyla Amerikan hukuk pozitivizminin babası kabul edilir. Hukuki görevin, ahlaki anlamından bağımsız olarak, ihlal edildiğinde doğuracağı sonuçlar (mahkemelerin vereceği hüküm) ile tanımlanması gerektiğini savunur.
* **Hukuk ve Tarih Münasebeti:** Hukukun akli izahı yanında tarihi izahının da gerekli olduğunu belirtir. Hukuk kaidelerinin, atalardan gelen gelenek ve göreneklere dayanarak varlıklarını sürdürdüğünü, bu tarihi seyrin bilinmesi gerektiğini ifade eder.
**İçindekiler** kısmına göre kitabın devamında **İkinci Bölüm**'de Sosyolojik Hukuk İlmi'nin kuruluşu Roscoe Pound ve Benjamin Nathan Cardozo özelinde incelenmektedir. Roscoe Pound'un (Sosyal) Menfaatler Nazariyesi ve hukuki düşüncenin gelişme istikametleri detaylandırılmıştır. Cardozo'nun kazaî faaliyetin sosyolojik tahlili, hukukun gelişimi, metodları ve adalet anlayışı ele alınmıştır.